Onderwijsmateriaal

Hoofdregel
College/instructie
Materiaal in een reader of ELO
Easy Accessregelingen
Linken
Licenties
Materiaal dat je zelf hebt gemaakt
Het citaatrecht
Aandachtspunten
Open Educational Resources (OER)

Op onderwijsmateriaal rust auteursrecht. Bij onderwijsmateriaal moet je denken aan artikelen, afbeeldingen, video’s (weblectures) of (delen van) een boek of tijdschrift. Voor het gebruik van deze materialen binnen het onderwijs hebben onderwijsinstellingen daarom vaak een speciale regeling getroffen met de auteursrechthebbenden. Wanneer dit niet het geval is, kun je meestal tegen een redelijke vergoeding alsnog gebruik maken van auteursrechtelijk beschermd materiaal. Hieronder leggen wij je alle auteursrechtelijke regels uit voor het gebruik van (digitaal) onderwijsmateriaal.

Hoofdregel

Je hebt in beginsel toestemming (bijvoorbeeld een licentie) nodig voordat je auteursrechtelijk beschermd materiaal openbaar mag maken of verveelvoudigen.

Er wordt onderscheid gemaakt tussen materiaal dat je gebruikt bij een presentatie - bijvoorbeeld een (digitaal) hoorcollege of werkgroep - en materiaal dat je in een elektronische leeromgeving (ELO) of een papieren reader plaatst.

College/instructie

Materiaal mag je zonder toestemming van de rechthebbende vertonen of laten horen als dit een onderwijsdoel heeft. Er mag geen sprake zijn van een winstoogmerk. Dit geldt voor films, video's- en televisieprogramma’s, muziek- en geluidsopnamen en stilstaand beeld zoals foto’s en kunstwerken. De presentatie moet deel uitmaken van het onderwijsprogramma en plaatsvinden fysiek binnen de onderwijsinstelling zelf of via een digitaal college, bijvoorbeeld met Zoom of Teams.

Let op: als de presentatie wordt opgenomen en bijvoorbeeld in een ELO wordt geplaatst gelden andere regels.

Materiaal in een reader of ELO

Instellingen kunnen licenties afsluiten voor gebruik van specifiek auteursrechtelijk beschermd (onderwijs)materiaal in het onderwijs. In de voorwaarden van zo'n licentie staat beschreven wat er wel of niet overgenomen mag worden in de (digitale) leeromgeving. Hierna zal hier verder op worden ingegaan.

Easy Accessregelingen

Voor het WO en HBO zijn regelingen afgesloten met Stichting UvO: de Easy Accessregelingen. Het gaat hier om het gebruik van teksten en afbeeldingen.

Aan dit gebruik zijn in de regelingen maxima gesteld. Wanneer je méér wilt overnemen, dan heb je hiervoor toestemming nodig. Dit kan op diverse manieren:

• Voor een langere overname dan toegestaan, moet je vooraf via een standaardformulier toestemming vragen bij Stichting UvO. Hier zijn extra kosten aan verbonden.
• Een alternatief is dat je als docent toestemming vraagt aan de auteursrechthebbende, bijvoorbeeld de auteur of de uitgever. Zorg ervoor dat de schriftelijke toestemming wordt bewaard.

Linken

Linken naar auteursrechtelijk beschermd materiaal op het internet is altijd toegestaan, mits dit rechtmatig openbaar is gemaakt.

Licenties

Soms ben je vrijer in het gebruik van auteursrechtelijk beschermd materiaal. Het kan verspreid zijn onder een algemene licentie. In dat geval bepaalt de licentie onder welke voorwaarden je het materiaal mag gebruiken.

Materiaal kan bijvoorbeeld Open Access beschikbaar zijn. Open Access staat voor vrije toegang tot én vrij gebruik van materiaal. Open Access materiaal kan bijvoorbeeld beschikbaar worden gesteld met een Creative Commons licentie.

Maar let op: er zijn zes verschillende standaardlicenties van Creative Commons. Ze variëren van beperkt tot vrij gebruik van het materiaal. Het is daarom belangrijk om vooraf gebruik van het materiaal altijd de Creative Commons licentie te checken om te zien wat toegestaan is. Meer informatie over CC-licenties vind je bij Creative Commons Nederland.
Zie ook: Gebruiksvoorwaarden - Hoe vind je materiaal dat je mag hergebruiken?

Materiaal dat je zelf hebt gemaakt

Je kunt ook zelf gemaakt materiaal gebruiken, waar je auteursrechthebbende van bent. Zorg ook hier voor bronvermelding (dus noem jezelf).

Het citaatrecht

Het citaatrecht maakt het mogelijk een deel van een tekst of een afbeelding zonder toestemming van de maker te gebruiken, mits je zorgvuldig verwijst naar de bron.
Wanneer je citeert uit auteursrechtelijk beschermd materiaal hoef je ook geen vergoeding te betalen.
Onder het citaatrecht valt zowel het letterlijk citeren uit het werk als ook het parafraseren (herformuleren) van dat werk.

Voorwaarde is dat een citaat:

• een doel dient. De wet noemt de volgende doelen: een aankondiging, een beoordeling, een polemiek of een wetenschappelijke verhandeling
• proportioneel is; je mag niet meer citeren dan nodig
• de bron (waaronder de naam van de maker) wordt vermeld
• uit een werk komt dat rechtmatig openbaar is gemaakt

Het citaatrecht kan ook gelden bij gebruik van een afbeelding als inhoudelijke ondersteuning bij een wetenschappelijke verhandeling of in het onderwijs. Voorwaarde is dat de afbeelding een relevante toevoeging is, dus géén grappig of leuk plaatje ter versiering. Zo is bijvoorbeeld een plaatje van een willekeurige molen bij een verhandeling over molens géén beeldcitaat. Gaat de verhandeling over een specifieke molen en je toont een kleine foto van die molen, dan geldt het citaatrecht wel. De foto mag niet de overhand krijgen in je verhandeling. Een grote foto met twee zinnen over wat daarop te zien is, is geen geldig citaat. Het citaat moet namelijk ook proportioneel zijn.

Verder moet een beeldcitaat voorzien zijn van een juiste bronvermelding en duidelijk als citaat herkenbaar zijn, door er bijvoorbeeld ‘beeldcitaat’ bij te schrijven. Of zet er een kader omheen zoals je bij het citeren van tekst gebruikmaakt van aanhalingstekens.

Meer uitleg over het citaatrecht, vind je in deze blog van Charlotte Meindersma: https://www.charlotteslaw.nl/maker-citaatrecht-auteursrecht/
© Charlotte’s Law

Aandachtspunten

Bronvermelding

Zorg voor een goede bronvermelding. Deze is namelijk altijd verplicht.
Creative Commons geeft hiervoor richtlijnen in haar wiki: Creative Commons wiki.

Portretrecht

Foto’s die in opdracht zijn gemaakt en waarop personen staan, mag je alleen gebruiken als je van zowel van de fotograaf als de geportretteerden hiervoor schriftelijk toestemming hebt of als je die hebt geregeld via een licentie.

Foto’s die niet in opdracht zijn gemaakt en waarop personen staan, gebruik je alleen als je hiervoor toestemming van de fotograaf hebt, of wanneer die geregeld is via een licentie en het gebruik niet een redelijk belang van de geportretteerden schaadt. Met dit redelijk belang wordt bedoeld: privacy of financiële of commerciële belangen.

Video’s/weblectures maken

Vraag vooraf toestemming aan de spreker en het publiek (meestal studenten) en vertel hoe, waar en voor wie je de video/weblecture openbaar wilt maken.

Denk vooraf na over hergebruik van de video/weblecture. Je kunt deze bijvoorbeeld een Creative Commons-licentie geven. Op deze manier geef je anderen de mogelijkheid om hem te gebruiken op een manier die je zelf kiest.

Open Educational Resources (OER)

Wat zijn open leermaterialen? 

Ook leermaterialen kunnen onder een licentie beschikbaar worden gesteld. Ze zijn dan 'open'.  
De volgende motieven kunnen hierbij een rol spelen: verlagen van een eventueel aanwezige drempel, kosten beperken, efficiency voor docenten (waarom het wiel opnieuw uitvinden?), en om ideële redenen.  

Het belangrijkste kenmerk van open leermaterialen is dat ze: 

• (digitaal) beschikbaar en vrij te gebruiken zijn; 
• voorzien zijn van een licentie waarmee (her)gebruik en verspreiding mogelijk is. Veel open leermaterialen mogen vrij aangepast worden, dus je zit niet vast aan het materiaal in de vorm waarin je het vindt, tenzij het een No Derivative-licentie betreft. 

Hoe herken je en waar vind je open leermaterialen? 

Open leermaterialen herken je aan een gebruikerslicentie, bijvoorbeeld een Creative Commons (CC)-licentie. Websites waar je open leermiddelen kunt vinden, zijn onder andere edusources, WikiWijs, Merlot en OER Commons. Meer informatie vind je in de onderstaande animatie en wiki: 

Open leermaterialen bij Hogeschool Rotterdam - Wikiwijs Maken 

Informeer of je onderwijsinstelling specifieke support aanbiedt bij het (her)gebruik en zelf ontwikkelen van open leermaterialen. 

Publiceer eigen leermaterialen met een CC-licentie 

Wanneer je leermaterialen hebt ontwikkeld in het kader van je dienstverband, dan ligt het auteursrecht meestal bij je werkgever. Twijfel je hierover? Neem dan contact op met je werkgever. Wanneer het auteursrecht bij je werkgever ligt, heb je namelijk toestemming nodig om het materiaal te verspreiden of te voorzien van een CC-licentie. Kijk op de website van Creative Commons hoe je een licentie aan je werk toekent. Plaats het bijvoorbeeld in de repository van je instelling of een landelijke of internationale repository.